Дайнд ялахаасаа илүүтэй цэрэг эрс тулааны талбараас амьд эргэж ирэх нь хэзээд чухал байсан. Дайн гэдэг хүмүүст хамгийн их айдас хүйдэс мэдрүүлдэг зүйл билээ. Амралт чөлөөгүй байлдаж, алхам тутамд үхэлтэй тулгардаг аймшигт нөхцөл байдалд  хүмүүс ялахын төлөө өөрсдийнхөө өмнөөс амьтдыг зэвсэг болгон ашиглаж байсан тохиолдол  олон бий. Нохойд бөмбөг зүүлгээд танк руу илгээж, тэсрэх бөмбөгтэй талбайд илрүүлэгч болгож байсан жишээг бид мэднэ. Ийнхүү дайсандаа илүү их хохирол учруулахын тулд амьтдыг зэвсэг болгож байсан 5 тохиолдлыг энд дурдаж байна.

Тэнгисийн цэргийн хүчин бол эрэг орчмын улс орнуудад бий болсон хамгийн эртний хоёр дахь цэргийн хүчин юм. Улс орнууд өөр өөрийнхөөрөө тэнгисийн цэргийн хүчин гэх юм уу, тэнгисийн цэргийн флот гэж нэрлэдэг болохоос биш нэг их зарчмын ялгаа байхгүй. Үндсэн үүрэг нь мэдээж хөрш орнуудын довтолгооноос улс орныхоо усан хилийг хамгаалах болооп далайгаас дайсны хуурай замын цэрэгт цохилт өгөх үүрэгтэй. Хүчирхэг флот мөн хуурай газрын зэвсэгт хүчиндээ асар их дэмжлэг үзүүлж түшиг тулгуур болдог. Энэ үүднээс дэлхийн хамгийн хүчирхэг тэнгисийн флоттой 10 орны тэнгисийн флоттой улсуудыг танилцуулъя.

Түүхийн бүхий л үеийн туршид хүмүүс нэг нэгнээ янз бүрийн аргаар хөнөөж байж. Эхлээд ир үзүүртэй чулуугаар зэргэлдээ агуйн хүнийг өөрийнх нь өмч рүү халдах гэлээ гэж алдаг байсан бол сүүлдээ илд, жад бүтээж, харвагч хийн цайз хэрмийг нураан сүйтгэж чаддаг болжээ. Тэгж байтал дэлхийн I дайны үеэс эхлэн хүн төрөлхтөн химийн бодисыг зэвсэг болгон ашиглах аргыг олсноор бүхэл бүтэн соёл иргэншил газрын хөрснөөс арчигдах, өөрсдийнхөө бүтээсэн зэвсгийн хор хөнөөлийг өөрсдөө амсах аюул учирчээ.

Оросын хоёр тагнуулч Их Британид баригдсан тухай олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл хэдэн долоо хоног л шуугьж, олон улсын дуулиан болгож байна. Харин бид уншигчдадаа ямар ч өдөөн хатгалгад автах ч үгүй, ямар нэгэн санал ч тавихгүй, хэн нь хэн болохыг тайлбарлахгүйгээр зүгээр л хэзээ ч баригдаж илчлэгдэхгүйгээр ажиллаж өөрийгөө ийм байдалд хүргээгүй таван тагнуулын тухай өгүүлэхээр бэлтгэлээ.

Хүн төрөлхтний ДНХ-гийн түвшинд агуулагддаг нэгэн чанар бол бусдыг тандах, нууцыг илрүүлэх юм. Тэгвэл хүн төрөлхтний яг энэ чанараас үүдэн бий болсон зүйл бол дэлхий даяарх тагнуулын байгууллагууд билээ. Өдгөө тэд маш нууцлаг, хаалттай болоод зарим талаараа аймшигтай үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэгвэл дэлхийн хамгийн том 10 тагнуулын байгууллагын үйл ажиллагаа, үүх түүхийг танилцуулъя.

Өнөөдөр амиа золиослогчдыг бид алан хядагчидтай холбож үздэг ч энэ нь мөнхөд ийм байгаагүй юм. Дэлхийн II дайны үед амиа золиослогчдын жолоодсон бөмбөгдөгчийг армид ашигладаг байсан бөгөөд энэ бусармаг арга нь тухайн үедээ үр дүнгээ чамгүй өгдөг байсан нь харамсалтай. Хамгийн сонгодог жишээ бол онгоцтойгоо холбоотны хөлөг онгоцон дээр унаж дэлбэрдэг байсан Японы камиказе юм. Энэ мэтчилэн хүнийг зэвсэг болгон ашиглаж байсан өөр олон тохиолдол бий. АНУ-д гэхэд л тийрэлтэд суманд хүн суулгах санаа боловсруулж байжээ. Хүнийг цэрэг дайны зэвсэг болгохоор оролдож, заримыг нь ч бодит зүйл болгож байсан хамгийн сонин, хүмүүн бус 10 тохиолдлыг бид танд толилуулж байна.

Хүйтэн дайны төгсгөлд буюу 1991 онд тухайн үеийн гол өрсөлдөгч хоёр хүчний нэг болох ЗХУ задран унаснаар, АНУ XXI зууны хамгийн хүчирхэг гүрэн болсон. Гэвч дэлхийн хүчний тэнцвэр байнга өөрчлөгдөж байдаг. Хэдийгээр судлаачид АНУ-ын эдийн засгийн өсөлт улам нэмэгдэж, урт хугацаанд хүчирхэг гүрэн хэвээр байна гэж таамагладаг ч, бусад улс орон түүнтэй өрсөлдөхүйц хэмжээнд хөгжсөөр байна. Тэгвэл эдийн засаг, цэрэг арми зэргээрээ АНУ-тай өрсөлдөхүйц хэмжээнд хүрсэн 10 их гүрнийг танилцуулж байна.

Дэлхийн II дайны цус урсгасан ширүүн тулаанууд зөвхөн хуурай газарт төдийгүй усан дээр, бас усан доор болж байсан юм. Байлдааны шумбагч хөлгүүд эсрэг талынхаа флотод асар их аюул учруулж байсан юм. Дайны энэ хүчирхэг шумбагч хөлгүүдийн хүчин чадал, чадварыг дутуу үнэлж болохгүй. Бид Дэлхийн II дайнд оролцсон улс орнуудын зэвсэглэлд байсан усан доогуур шумбагч таван хөлгийг нэрлэж байна.

Цэргийн дүрэмт хувцас нь тухайн үндэстний зэвсэгт хүчний онцлог шинж, сүр хүчийг илэрхийлсэн гоёмсог, сүрлэг загвартай байхаас гадна биед тухтай, бат бөх, хөдөлгөөнд саад учруулахааргүй байх ёстой юм. Ингээд дайн тулаан, цэрэг зэвсгийн түүхэнд хамгийн сайхан харагддаг гэж алдаршсан дүрэмт хувцаснуудын загварыг зохион бүтээгчидтэй танилцацгаая.

Хоёр талд нэгэн зэрэг ажиллана гэдэг тагнуулчдын хувьд цалин хөлс өндөр ч гэлээ, асар хүнд, бас аюултай ажил. Гэхдээ хараат бус эх сурвалжийн хэлж байгаагаар бол тагнуулчид бас ч гэж үргэлж мөнгөний төлөө ажилладаг юм биш байна. Энэ хүмүүс эх орныхоо төлөө л эрсдэлийг даван туулж ажилладаг. Эртний Хятад оронд ч тэр, дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ч тэр хоёр талд ажилладаг тагнуулчид (double agents) төрж л байж. Өнөөдөр ч гэсэн Тагнуулын төв газар терроризмтой тэмцэх ажиллагаанд хоёр талд ажилладаг тагнуулыг ашигласаар л байгаа гэнэ.

Сэтгэхүйн дайн нь дайсныг төөрөгдүүлж, айлган сүрдүүлж, эмх замбараагүй болгодог байна. Заналхийлэл, суртал ухуулга зэрэг нарийн стратегийн хэрэглээ нь мянга мянган жилийн туршид эсрэг талынхны цэрэг армид нөлөөлөх зорилгоор ашиглагдаж иржээ. Энгийн иргэд, цэргүүд бол яг л залилж буй тактик мэт. Өөрсдийн дайсны сэтгэл хөдлөл, шалтгааныг хянаж чадаж буй хүмүүс давуу хүчтэй ялалтыг авчирдаг байна.

Одоогийн Оросын Холбооны Улсын газар нутаг дээр оршин байсан хамгийн том эзэнт гүрэн бол Зүчийн улс буюу Алтан ордны улс юм. Хоёр зуун жилийн турш төв Азийн цээжинд ноёрхсон (1266-1481, эх сурвалжууд өөр өөр тэмдэглэсэн байх нь бий) энэхүү эзэнт улс одоогийн Украин, Казак, Узбек, Туркмен улсуудын газар нутгийг дамнан байрладаг гэхээр хэр том байсан нь тодорхой болно. Их эзэн Чингисийн хүү Зүчийн байгуулсан улсад Оросын түүхч Ярослав Бутаков хэрхэн ханддаг болохыг энэхүү нийтлэлд өгүүлэв.